Αμερικανική οικονομία και διεθνής κρίση

Του ΧΡΟΝΗ ΠΟΛΥΧΡΟΝΙΟΥ*
Οι συζητήσεις με τον Νόαμ Τσόμσκι, που ακολουθούν, ολοκληρώθηκαν την πρώτη εβδομάδα του Μαρτίου και θα δημοσιευθούν σε τρία μέρη. Το α' μέρος περιστρέφεται γύρω από εξελίξεις στη σύγχρονη αμερικανική κοινωνία και πολιτική, το β' μέρος είναι αφιερωμένο στην οικονομική κρίση και το γ' μέρος στις διεθνείς σχέσεις και την εξωτερική πολιτική των ΗΠΑ. Ο Νόαμ Τσόμσκι είναι ομότιμος καθηγητής Ινστιτούτου στο ΜΙΤ και κατά γενική ομολογία «ο μεγαλύτερος διανοούμενος εν ζωή στον κόσμο» («New York Times»). Εχει δημοσιεύσει περίπου 40 βιβλία στον τομέα της γλωσσολογίας και πάνω από 70 βιβλία και άνω από 2.000 άρθρα σε θέματα πολιτικής και κοινωνικής φύσεως, με το όνομά του να συγκαταλέγεται στα πρώτα δέκα ονόματα με τις περισσότερες παραπομπές: Μαρξ, Λένιν, Σέξπιρ, Αριστοτέλης, Βίβλος, Πλάτωνας, Φρόιντ, Τσόμσκι, Χέγκελ και Κικέρων.
Το μεγαλύτερο πρόβλημα που απασχολεί σήμερα τις Ηνωμένες Πολιτείες αλλά και το μεγαλύτερο μέρος του κόσμου είναι η οικονομική κρίση. Πώς αξιολογείς την οικονομική κατάσταση και ποια θεωρείς ότι είναι τα αίτια της κρίσης; Νομίζεις ότι βαδίζουμε προς άλλη μια Μεγάλη Υφεση;

«Οτι η κρίση είναι βαθιά δεν αμφισβητείται. Κανείς όμως δεν γνωρίζει πόσο βαθιά. Να ένα σημερινό παράδειγμα του βάθους της κρίσης: Για πρώτη φορά από το 1938, η General Electric μείωσε το μέρισμά της. Αλλο ένα πρόσφατο παράδειγμα είναι η ανακοίνωση της Ιαπωνίας ότι η βιομηχανική της παραγωγή έχει υποστεί την πιο απότομη πτώση από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Ισως τα οικονομικά πακέτα ενίσχυσης, μαζί με τη διάσωση των τραπεζών και τις επιμέρους εθνικοποιήσεις, να επιβραδύνουν την πτώση και να αντιστρέψουν σύντομα την πορεία της οικονομίας, όπως ακριβώς προέβλεψε εν μέρει ο επικεφαλής της Κεντρικής Τράπεζας των ΗΠΑ. Αλλά κανείς δεν μπορεί να πει τίποτα με βεβαιότητα.

Το άμεσο αίτιο της κρίσης είναι η φούσκα των στεγαστικών, που βασιζόταν ουσιαστικά σε πολύ επικίνδυνα ενυπόθηκα δάνεια μαζί με εξωτικά χρηματοοικονομικά εργαλεία που επινοήθηκαν για να μοιράσουν το ρίσκο, οδηγώντας σε τέτοια πολυπλοκότητα που λίγοι καταλαβαίνουν ποιος χρωστάει τι και σε ποιον. Οι πιο θεμελιώδεις λόγοι για την κρίση έχουν να κάνουν με τις βασικές ανεπάρκειες της αγοράς. Εάν εσύ και εγώ συμφωνήσουμε σχετικά με κάποια συναλλαγή (ας πούμε ότι μου πουλάς ένα αυτοκίνητο), μπορούμε να κάνουμε μια καλή συμφωνία για τους δυο μας, αλλά δεν λαμβάνουμε υπόψη την επίδραση που έχει αυτή η συναλλαγή σε άλλους (ρύπανση, κυκλοφοριακή συμφόρηση, αύξηση στην τιμή της βενζίνης κ.λπ.). Αυτές οι "εξωτερικότητες", όπως αποκαλούνται, μπορούν να είναι πολύ μεγάλες.

Στην περίπτωση των χρηματοοικονομικών οργανισμών, η επίπτωση είναι να κοστολογηθεί υπερβολικά χαμηλά το ρίσκο με το να αγνοηθεί ο "συστημικός κίνδυνος". Κατά συνέπεια, εάν η Goldman Sachs δανείσει χρήματα, θα λάβει υπόψη εάν είναι καλή η διοίκησή της και το πιθανό ρίσκο που μπορεί να έχει για την εταιρεία αν ο δανειολήπτης δεν μπορεί να ξεπληρώσει το δάνειό του, αλλά δεν αξιολογεί το ρίσκο του χρηματοπιστωτικού συστήματος στο σύνολό του. Το αποτέλεσμα είναι να υποβαθμίζεται υπερβολικά ο κίνδυνος. Υπάρχει πάρα πολύ μεγάλος κίνδυνος για μια υγιή οικονομία. Αυτός μπορεί σε γενικές γραμμές να ελεγχθεί με υγιείς ρυθμίσεις, αλλά η χρηματοκεφαλαιοποίηση της οικονομίας έχει συνοδευτεί από τη μανία της άρσης των ελέγχων που βασίζονται στις θεολογικές έννοιες των "αποδοτικών αγορών" και της "ορθολογικής επιλογής". Οπως έχουν πολλοί παρατηρήσει, αρκετοί από τους ανθρώπους που φέρουν αρχική ευθύνη γι' αυτές τις καταστρεπτικές πολιτικές έχουν επιλεχτεί τώρα ως κορυφαίοι σύμβουλοι της οικονομικής πολιτικής του Obama (Larry Summers, Tim Geithner και άλλοι). Ο Alan Greenspan, ο μεγάλος ήρωας των χρηματαγορών πριν από μερικά χρόνια, έχει διακριτικά παραδεχθεί τώρα ότι δεν κατανοούσε πώς λειτουργούσαν οι αγορές - -κάτι που είναι αρκετά εντυπωσιακό.Υπάρχουν επίσης άλλα εργαλεία που οδηγούν στην υποτιμημένη κοστολόγηση του ρίσκου. Οι κρατικοί κανόνες για την εταιρική διακυβέρνηση παρέχουν διεστραμμένα κίνητρα: οι διευθυντές των μεγάλων εταιρειών ανταμείβονται με φοβερά υψηλά ποσά για τη λήψη βραχυπρόθεσμων ρίσκων και μπορούν να αφήσουν τα ερείπια σε κάποιον άλλον, πετώντας μακριά με τα "χρυσά τους αλεξίπτωτα" όταν έρθει η κατάρρευση.Το αν τα καταπραϋντικά μέτρα που προτείνονται τώρα μπορούν να προσφέρουν μια βραχυπρόθεσμη θεραπεία είναι ασαφές. Αλλά τα πιο μακροπρόθεσμα προβλήματα δεν έχουν ακόμα εξεταστεί».
«Ο... υπαρκτός καπιταλισμός»Γίνεται πολύς λόγος για επιστροφή στον κεϊνσιανισμό. Ξέρω ότι διαφωνείς με αυτή την άποψη και θα ήθελα να τη σχολιάσεις, καθώς και το αν αυτή η κρίση έχει αποκαλύψει, για άλλη μία φορά, ότι ο καπιταλισμός είναι ένα παρασιτικό σύστημα.«Ο κόσμος μιλάει για επιστροφή στον κεϊνσιανισμό, αλλά αυτό είναι εξαιτίας μιας συστηματικής άρνησης να δώσει σημασία στον τρόπο με τον οποίον λειτουργεί η αναπτυγμένη καπιταλιστική οικονομία. Ακούγονται ουρλιαχτά από πολλούς ιδιαίτερα συντηρητικούς για την "κοινωνικοποίηση" της οικονομίας με τη διάσωση των χρηματοπιστωτικών οργανισμών. Ναι, εν μέρει γίνεται αυτό, αλλά είναι το κερασάκι στην τούρτα.Ο "υπαρκτός καπιταλισμός" απέχει πολύ από τον αγνό καπιταλισμό της επιχειρηματικής πρωτοβουλίας και της καταναλωτικής επιλογής -τουλάχιστον στις πλούσιες και ισχυρές χώρες. Στις ΗΠΑ, η προηγμένη οικονομία στηρίζεται ζωτικά από έναν δυναμικό κρατικό τομέα για την κοινωνικοποίηση του κόστους και του ρίσκου, ενώ ιδιωτικοποιεί το επακόλουθο κέρδος -και το "επακόλουθο" μπορεί να είναι χρονικά πολύ μακριά. Στην περίπτωση του πυρήνα της σύγχρονης οικονομίας υψηλής τεχνολογίας, δηλαδή των υπολογιστών και του Διαδικτύου, το επακόλουθο κέρδος ήταν δεκαετίες μακριά.

Υπάρχει μια μεγάλη μυθολογία που πρέπει να αποδομηθεί αν είναι να αντιμετωπίσουμε στα σοβαρά τα θέματα της οικονομίας.Οι υπαρκτές κρατικές καπιταλιστικές οικονομίες είναι πράγματι "παρασιτικές" για το κοινό, με τον τρόπο που μόλις υπογραμμίστηκε, αλλά και με άλλους τρόπους, όπως διασώσεις (που είναι πολύ κοινά φαινόμενα στο βιομηχανικό σύστημα), υψηλά προστατευτικά μέτρα που εγγυώνται δικαιώματα μονοπωλιακής τιμολόγησης στις κρατικά επιδοτούμενες εταιρείες και άλλα πολλά εργαλεία».Το αμερικανικό χρέος είναι ήδη εκτός ελέγχου και το οικονομικό σχέδιο ενίσχυσης του Ομπάμα θα βουλιάξει τις ΗΠΑ ακόμα βαθύτερα στο χρέος. Ποιος μπορεί να είναι ο αντίκτυπος του υπέρογκου χρέους στην αμερικανική οικονομία, στο δολάριο και στην εμπιστοσύνη των διεθνών επενδυτών;«Κανένας δεν ξέρει πραγματικά. Το χρέος ήταν πολύ υψηλότερο στο παρελθόν, ιδιαίτερα μετά τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Αλλά αυτό ξεπεράστηκε χάρη στην ξεχωριστή οικονομική ανάπτυξη που έλαβε χώρα κάτω από μια ημι-κεντρικά ελεγχόμενη οικονομία. Εάν τα σημερινά κρατικά πακέτα οικονομικής ενίσχυσης οδηγήσουν σε σταθερή οικονομική ανάπτυξη, το χρέος θα μπορούσε να ελεγχθεί. Και υπάρχουν και άλλα εργαλεία, όπως ο πληθωρισμός.

Αλλά όλα τα υπόλοιπα μπορεί να είναι μόνον εικασίες. Οι κύριοι χρηματοδότες -πρωτίστως η Κίνα, η Ιαπωνία και οι πετρελαιοπαραγωγές χώρες- μπορεί να αποφασίσουν να στρέψουν τα κεφάλαιά τους αλλού για υψηλότερα κέρδη. Υπάρχουν όμως λίγα σημάδια τέτοιων εξελίξεων και δεν είναι πολύ πιθανόν να συμβούν. Οι χρηματοδότες έχουν όφελος με το να στηρίξουν την καταναλωτική οικονομία των ΗΠΑ για τις δικές τους εξαγωγές. Δεν υπάρχει κανένας τρόπος να γίνουν ασφαλείς προβλέψεις, αλλά φαίνεται ξεκάθαρα ότι ολόκληρη η διεθνής οικονομία βρίσκεται σε μια επικίνδυνη κατάσταση».Τα πλεονεκτήματα των ΗΠΑΠιστεύεις, σε αντίθεση με πολλούς άλλους, ότι οι ΗΠΑ θα παραμείνουν μια παγκόσμια οικονομική, πολιτική και φυσικά στρατιωτική υπερδύναμη ακόμα και μετά την τρέχουσα κρίση.

Συμφωνώ μαζί σου, δεδομένου ότι οι οικονομίες του υπόλοιπου κόσμου όχι μόνο δεν είναι σε οποιαδήποτε θέση να αμφισβητήσουν την ηγεμονία της Αμερικής, αλλά βλέπουν τις ΗΠΑ ως τη μοναδική χώρα που μπορεί να σώσει την παγκόσμια οικονομία. Ποια θεωρείς ότι είναι τα ανταγωνιστικά πλεονεκτήματα του αμερικανικού καπιταλισμού έναντι της οικονομίας της Ε.Ε. και των οικονομιών των πρόσφατα αναπτυσσόμενων χωρών στην Ασία;«Η τρέχουσα κρίση, σε μεγάλο βαθμό, δημιουργήθηκε στις ΗΠΑ, αλλά οι σημαντικοί ανταγωνιστές τους -η Ευρώπη και η Ιαπωνία- έχουν πληγεί βαθύτερα και οι ΗΠΑ παραμένουν η πρώτη επιλογή για τους επενδυτές, που ψάχνουν για ασφάλεια σε μια εποχή κρίσης. Τα πλεονεκτήματα των ΗΠΑ είναι σημαντικά. Εχουν εκτενείς εσωτερικούς πόρους. Εχουν μια ενοποιημένη οικονομία, κι αυτό είναι ένα σημαντικό γεγονός.

Μέχρι τον εμφύλιο πόλεμο (1861), η φράση "Ηνωμένες Πολιτείες" ήταν στον πληθυντικό (όπως είναι ακόμα στις ευρωπαϊκές γλώσσες). Αλλά από τότε η φράση είναι στον ενικό, στα τυπικά αγγλικά. Οι πολιτικές που σχεδιάζονται στην Ουάσιγκτον από τις κρατικές αρχές και το μεγάλο κεφάλαιο ισχύουν για ολόκληρη τη χώρα. Αυτό είναι κάτι πολύ πιο δύσκολο να γίνει στην Ευρώπη. Η εφημερίδα "Financial Times" έγραφε (26 Φεβρουαρίου) ότι η ομάδα εργασίας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής μόλις παρουσίασε μια έκθεση λέγοντας ότι "η Ευρώπη χρειάζεται νέους οργανισμούς για να ελέγχει το συστημικό ρίσκο και να συντονίζει την εποπτεία των χρηματοοικονομικών οργανισμών σε όλο το γεωγραφικό εύρος όπου ασκεί εποπτεία", αν και η ομάδα εργασίας, υπό την προεδρία ενός Γάλλου, πρώην κεντρικού τραπεζίτη, "απείχε πολύ από το να εισηγηθεί έναν ενιαίο ευρωπαϊκό φύλακα" -κάτι που οι ΗΠΑ μπορούν να έχουν όποια στιγμή θέλουν.

Για την Ευρώπη, δήλωσε ο επικεφαλής της ομάδας εργασίας, αυτό θα ήταν "μια σχεδόν ακατόρθωτη αποστολή". Οι "Financial Times" περιγράφουν έναν τέτοιο στόχο ως "πολιτικά ανέφικτο", "ένα βήμα πάρα πολύ μακριά για πολλά κράτη-μέλη απρόθυμα να παραχωρήσουν εξουσία σε αυτόν τον τομέα". Υπάρχουν πολλά άλλα πλεονεκτήματα στην ενότητα που διαθέτουν οι ΗΠΑ. Μερικές από τις πιο επιβλαβείς επιπτώσεις της ευρωπαϊκής ανικανότητας για συντονισμό αντιδράσεων στην τρέχουσα κρίση εξετάζονται από τον Daniel Gros στην επιθεώρηση Current History (Μάρτης 2009).Οι ιστορικές ρίζες αυτών των διαφορών μεταξύ Ευρώπης και ΗΠΑ είναι γνωστές. Αιώνες άγριας σύγκρουσης επέβαλαν ένα σύστημα εθνών-κρατών στην Ευρώπη, και η εμπειρία του Β' Παγκοσμίου Πολέμου έπεισε τους Ευρωπαίους ότι πρέπει να εγκαταλείψουν το παραδοσιακό τους άθλημα, να σφάζει ο ένας τον άλλον, αφού η επόμενη δοκιμή θα ήταν η τελευταία. Ετσι έχουμε αυτό που οι πολιτικοί επιστήμονες αρέσκονται να αποκαλούν "μια δημοκρατική ειρήνη", αν και κάθε άλλο παρά ξεκάθαρο είναι το ποια σχέση έχει η δημοκρατία με όλο αυτό.

Αντίθετα, οι ΗΠΑ είναι ένα αποικιακό κράτος αποίκων, που εξολόθρευσαν τον γηγενή πληθυσμό και μετέφεραν όσους απέμειναν σε δημόσιες εκτάσεις παραχωρημένες αποκλειστικά για αυτούς, κατέκτησε το μισό Μεξικό και ύστερα επεκτάθηκε πολύ πιο πέρα. Πολύ περισσότερο απ' ό,τι στην Ευρώπη, η πλούσια εσωτερική ποικιλομορφία καταστράφηκε. Ο εμφύλιος πόλεμος παγίωσε την κεντρική εξουσία και την ομοιομορφία και σε άλλους τομείς: εθνική γλώσσα, πολιτιστικά σχέδια, τεράστια κρατικά-εταιρικά προγράμματα κοινωνικής μηχανικής όπως την προαστικοποίηση της κοινωνίας, ογκώδεις κεντρικές επιχορηγήσεις της προηγμένης βιομηχανίας στην έρευνα και την ανάπτυξη κ.ο.κ.Οι νέες αναπτυσσόμενες οικονομίες στην Ασία έχουν απίστευτα εσωτερικά προβλήματα, τα περισσότερα από τα οποία είναι άγνωστα στη Δύση. Ξέρουμε περισσότερα για την Ινδία απ' ό,τι για την Κίνα, επειδή η Ινδία είναι πιο ανοικτή κοινωνία.

Υπάρχουν λόγοι για τους οποίους η Ινδία ταξινομείται στην 128η θέση στον Ανθρώπινο Δείκτη Ανάπτυξης (περίπου εκεί όπου ήταν πριν από τις νεοφιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις). Η Κίνα είναι στην 88η θέση και θα μπορούσε να ήταν πολύ χαμηλότερα, αν περισσότερα πράγματα ήταν γνωστά για αυτήν. Ολα αυτά απλά ξύνουν την επιφάνεια. Στο 18ο αιώνα, η Κίνα και η Ινδία ήταν τα εμπορικά και βιομηχανικά κέντρα του κόσμου, με περίπλοκα συστήματα αγοράς, προηγμένα επίπεδα υγείας κ.ο.κ. Αλλά η ιμπεριαλιστική κατάκτηση και οι οικονομικές πολιτικές (κρατική παρέμβαση για τους πλούσιους, ελεύθερες αγορές χωμένες με το ζόρι στο λαρύγγι των φτωχών), τις άφησαν σε άθλιες συνθήκες.

Είναι χαρακτηριστικό ότι η μοναδική χώρα του Νότου που αναπτύχθηκε ήταν η Ιαπωνία, μια χώρα που δεν αποικίστηκε. Ο συσχετισμός δεν είναι τυχαίος».Εναλλακτική ανάπτυξηΘα μπορούσε η σημερινή κρίση να προσφέρει ευκαιρίες για εναλλακτικές αναπτυξιακές πολιτικές ανά τον κόσμο;«Αυτό ήδη συμβαίνει. Μια από τις πιο συναρπαστικές περιοχές του κόσμου είναι η Νότια Αμερική. Για τα τελευταία δέκα χρόνια έχουν υπάρξει αρκετά ενδιαφέρουσες και σημαντικές κινήσεις με στόχο την ανεξαρτησία από την Ουάσιγκτον.

Πρώτη φορά βλέπουμε τέτοιες εξελίξεις από την εποχή των ισπανικών και πορτογαλικών κατακτήσεων. Αυτές οι εξελίξεις περιλαμβάνουν βήματα προς μια οικονομική ενοποίηση της Νότιας Αμερικής, η οποία είναι ιστορικά και πολιτικά πολύ σημαντική και έχει ήδη ξεκινήσει να εξετάζει τα τεράστια εσωτερικά προβλήματα της περιοχής. Υπάρχει μια νέα Τράπεζα του Νότου, που εδρεύει στο Καράκας, η οποία δεν έχει ακόμα πραγματικά απογειωθεί, αλλά έχει προοπτικές και υποστηρίζεται επίσης από άλλες χώρες. Το MERCOSUR είναι μια ζώνη εμπορικών συναλλαγών του Νότου. Πριν από μερικούς μήνες, ένας νέος οργανισμός αναπτύχθηκε, η Ενωση των Νότιων Αμερικανικών Δημοκρατιών, ο οποίος έχει ήδη αρχίσει να αποφέρει αποτελέσματα. Είναι τόσο αποτελεσματικός, που ούτε καν αναφέρεται στις ΗΠΑ, προφανώς επειδή είναι πολύ επικίνδυνος.Υπάρχουν και άλλες σημαντικές εξελίξεις, στις σχέσεις μεταξύ Νότου-Νότου, όπως αυτές που αναπτύσσονται μεταξύ Βραζιλίας και Νότιας Αφρικής. Αυτή η εξέλιξη σπάει επίσης το ιμπεριαλιστικό μονοπώλιο, το αμερικανικό και δυτικό μονοπώλιο κυριαρχίας. Υπάρχει επίσης ο παράγοντας Κίνα. Το εμπόριο και οι επενδύσεις αυξάνονται κι αυτό προσφέρει νέες εναλλακτικές επιλογές και ευκαιρίες στη Νότια Αμερική.Η τρέχουσα οικονομική κρίση προσφέρει ευκαιρίες για να διευρυνθούν οι εναλλακτικές προτάσεις ανάπτυξης, αλλά το ρεύμα θα μπορούσε να κινηθεί και προς την αντίθετη κατεύθυνση. Η κρίση έχει φοβερές επιπτώσεις, πλήττει τους φτωχούς κι αυτό μπορεί να περιορίσει τις εναλλακτικές επιλογές τους. Αυτά είναι ζητήματα τα οποία πραγματικά θα εξαρτηθούν, για να δανειστώ τη φράση του Evo Morales, από το αν τα λαϊκά κινήματα πάρουν στα χέρια τους τον έλεγχο της μοίρας τους. Αν το κάνουν, ναι, υπάρχουν ευκαιρίες».

*ΑΥΡΙΟ ΤΟ Γ' ΜΕΡΟΣ
ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ - 13/03/2009